Machiel Kiel köyün imamıyla birlikte Pljevlje (Taşlıca), Karadağ, 1967* 

“Tüm muhteşem hikâyeler iki şekilde başlar: Ya bir insan yolculuğa çıkar ya da şehre bir yabancı gelir.” Hikâyeciliğin bu sihirli sözünü Tolstoy’un söylediğine dair herhangi bir kanıt bulunamamışsa da genel kabul bu yöndedir. Sözün hakikatinden böyle muhteşem bir gerçekliği iyi bir kurgu yazarının söylediğini düşünebiliriz. Yukarıda gördüğünüz fotoğrafın da o hikâyelerden birinin başladığı ânlardan biri olduğuna inancım yüksek. Fotoğraftaki genç 29 yaşındaki Machiel Kiel’dir. Ottoman Architecture in Albania 1385-1912adıyla IRCICA tarafından yayımlanmış eserinin önsözünde belirttiğine göre Balkanlar’a akademik amaçlı ilk ziyaretinin başladığı yılın bu fotoğrafın çekildiği 1967 yılı olduğunu öğreniyoruz. Taş ustalığından kalma alet edavatını bırakıp elinde çantası ve fotoğraf makinesiyle yola çıkar. İlk yolculuğunu Arnavutluk’a yapar ve sırasıyla şehir şehir devam eder.

Fotoğrafta Machiel Kiel tahmin edeceğiniz üzere heyecanlı ve daha çok meraklı bir bakışla imam efendiyi dinliyor. Orta yaşın üzerinde olduğuna kanaat getirdiğimiz imam efendinin mütebessim çehresi fotoğrafa yansıdığı gibi el kol hareketlerinden coşkulu olduğu besbelli. Ayrıca kılık kıyafeti de temsil ettiği görevine yakışır durumda. Gencecik bir delikanlı gelmiş ve 500 yıllık Osmanlı eserlerini soruyor: “Hani nerede şu hamam, mektep? Kale duvarına çıkmamız mümkün mü?” İmam da gelin göstereyim hepsini bir bir dercesine yola çıkılmış. Peşlerinden gelen çocuğun çizgili pijamaları ve yalın ayak hali köye gelen o yabancının yaşattığı heyecanı ve coşkuyu yeterince anlatıyor, sanırım. Arkadaki evin mimarisi de o yıllarda henüz muhafaza edilebilmiş karakteristik bir köy evi görünümünde.

Demir Baba Tekkesi

Machiel Kiel: Akademik Kariyeri ve Seyahat Tutkusu
Balkanlar, tarih boyunca farklı medeniyetlere ev sahipliği yapmış ve zengin bir kültürel mirasa sahip olmuştur. Bu zengin mirası ararken âdeta hazineleri gün yüzüne çıkarmaya çalışan, ömrünü buna adayan bir akademisyen ve gezgin vardır karşımızda: Machiel Kiel. Özellikle uluslararası alanda akademik ve sanatsal çalışmalarıyla öne çıkan yazarımızın toplam 127 madde telifiyle TDV İslâm Ansiklopedisi‘ne çok kıymetli katkıları olmuştur.

Machiel Kiel’in, Sinan Çuluk (Arşiv Dünyası, Haziran 2005, sy. 5) ile yaptığı mülâkattan çocukluğuna ve eğitim hayatına dair önemli bilgiler ediniriz. 1938’de Hollanda’nın kuzeyindeki Wormerveer kasabasında doğan yazar, çocukluk dönemini İkinci Dünya Savaşı’nın hafızalarda derin izler bırakan ağır şartları altında geçirir. Alman ordusu Hollanda’yı 5 yıl boyunca işgal eder, bütün makineleri, trenleri yağmalar, birçok şehri ve kasabayı ağır bombardıman altında hedef alır. Savaş sonrası oluşan ekonomik buhran, yokluk ve fakirlikten ailesi de etkilenir. Bu sebeple ilkokuldan sonra eğitimine devam edemez. Bir fabrikada çalışmaya başlar, ona kalan en büyük zevki ise kitap okumaktır. “Yapabildiğim tek şey okumaktı, her şeyi tarihi, bütün dinleri bilmek istedim” der (Arşiv Dünyası, sy.5).  18 sene eski eserlerin restorasyonunda taşçı ve duvar ustası olarak çalışır. O esnada güzel sanatlar ve mimariye olan ilgisini kitaplarla destekler. İlk Balkan gezisi 1959 yılında idealist arkadaşlarıyla Yunanistan’da yıkılmış bir köye bedava su yolu ve bir okul yapmak için olur. “Batı Avrupa’dan gençlerle geldik, ücretsiz çalıştık. Yolda Üsküp, Niş, Prizren, Manastır ve Belgrad’ı gördüm. Bütün bunlar bana bir hayat temeli, çalışma sistemi kazandırdı. Önce malumat topladım, fotoğraf çektim. Biraz Türkçe eğitimi aldım” (Arşiv Dünyası, sy. 5) diyen Machiel Kiel, 30 yaşından sonra üniversite okumaya karar verir. Bunu şöyle anlatır: “Hollanda’da üç dil bilen bir kişi ortaokul ve lise okumadan da direkt üniversite sınavına girebiliyordu. Ben dil biliyordum, bu fırsatı kullandım. Çalıştım ve sınavı kazandım” (Arşiv Dünyası, sy. 5).  

Machiel Kiel, Almanca, İngilizce ve Fransızcanın yanı sıra Türkçe, Sırpça ve Bulgarcayı öğrenir ve Amsterdam Üniversitesi’nde doktorasını bitirir. Utrecht, Durham, Harvard, Moskova, İstanbul üniversitelerinde çalışıp akademik araştırmalar yapar. Bu süre zarfında, TDV İslâm Ansiklopedisi’ne dokuz Balkan ülkesine ait şehir ve kasabaları (Yunanistan, Arnavutluk, Bulgaristan, Bosna-Hersek, Karadağ, Kosova, Makedonya, Sırbistan,Türkiye) ve üç tematik konuyu kapsayan 127 önemli maddeyi yazarak bölgenin Osmanlı tarihine dair bilgi birikimini aktarır.

20. Yüzyılın Başlarında Drac

Machiel Kiel: TDV İslâm Ansiklopedisi Macerası
Yazarımızın fotoğraftaki heyecan ve tutkusu hiç bitmez, gidip görmediği, fotoğrafını çekmediği hiçbir yazıyı yazmaz, bilgiyi kullanmaz. Sanki taşların mahzun yıkılışını kaydedercesine rutinler oluşturur, aynı eserlerin belirli aralıklarla fotoğrafını çeker. Kimsenin gitmediği en ücra yerleri ve kasabaları özellikle tercih eder.  Balkan taşrasına gitmesini şu sözleriyle daha iyi anlayabiliriz: “Ben bir köylüyüm, Hollanda’da Amsterdam’ın kuzeyinde küçük bir köyde doğdum” (Arşiv Dünyası, sy. 5). Geçmişinden gelen güçle özellikle tarım ve hayvancılığın etken olduğu Türk nüfusunun azalmaya başladığı yerlere doğru yol alır. Çünkü yerleşim ve iskân kayıtlarından anlaşıldığı üzere 15 ve 16. yüzyılda Anadolu’dan hızla gelen akıncı ve Yörük grupları kendileri için korunaklı olduğunu düşündükleri dağlık yerleri ve şehirlerin etrafındaki bölgeleri yurt edinmişlerdi. Onun için küçük bir köprünün, uzaktaki bir derviş tekkesinin, yıkılan bir kalenin hatrı çok büyüktü.

Ansiklopedi çalışmalarında bazen şöyle durumlar da yaşanır ki onun gayretini ve çalışma kültürünü anlamamız açısından önemli bir örnektir. Tahmin edeceğiniz üzere maddeler o ciltte yer alacak diğer maddelerle birlikte değerlendirilir ve belirlenen o hacimle sipariş edilirdi. Yazarımız yazdığı metnin bir kısmının çıkarıldığını görünce Harvard’daki ofisinden faks çeker. “Batılı bilim adamları, sadece Antik Çağ’ı ve çok sınırlı bir ölçüde İtalyan güçlerinin egemen olduğu toprakların efendisi olduğu zamanı görmek istemişlerdir. Yunanlıların da o dönemlerle hiç ilgisi yoktur ve tarihin bu kısmını karanlıkta bırakmayı tercih etmişlerdir. Hayatım boyunca bu duruma karşı kalemimle savaşıyorum ve Balkanlar’da Türk-İslam kültürüne hak ettiği yeri ve alanı veriyorum” diyerek kısaltılmaması ricasında bulunur.

Machiel Kiel özellikle Osmanlı dönemi eserleri ve şehirleri üzerine odaklanarak bu coğrafyanın geçmişine ışık tutmayı amaçlar. Sadece Balkan taşrasını gezmemiş, bazı önemli şehirlerini de kayıt altına almıştır. Saraybosna’nın tarihî çarşılarını, Selânik’in mistik atmosferini, Atina’daki sayısız eseri, Üsküp’ün eşsiz mimarisini ve daha pek çok şehri adım adım gezerek bu coğrafyanın zenginliklerini yakından tanıtır. Buralarda, Osmanlı dönemine ait camileri, hanları ve çarşıları ziyaret ederek şehrin zengin tarihini keşfeder. Her sokakta yeni bir hikâyeye, yeni bir anıya tanık olur.

Makalelerine önce Bizans tarihçileri ile başlar, Şerîf el-İdrîsî ve İspanyol yahudi seyyahı Tudelalı Benjamin gibi farklı seyyah ve âlimlerle devam eder. Çok çeşitli yazar ve seyyah konukları olur: Fransız konsolosu Felix Beaujour, Britanyalı gezgin Henry Holland, seyyah Bertrandon de la Broquière, Fallmerayer, Leonhard Schultze Jena, Alman etnografı Gustav Weigand, Fransız seyyahı Viquesnel, İngiliz seyyahı Edward Dodwell, coğrafyacı Ioannis A. Leonardos, Jacob Hütz, Thielen, Dalmaçya hükümeti sekreteri Richard Erko, Fransız doktoru Jacop Spon ile İngiliz asilzadesi George Wheler, Spon, Pouqueville ve Leake. En dikkat çeken kaynak eserleri ise Âşık Mehmed’in Menâzırü’l-avâlim’i, tezkire yazarı Âşık Çelebi’nin Meşâirü’ş-şuarâ’sı, Şemseddin Sâmi’nin Kāmûsü’l-a‘lâm’ı ve gelmiş geçmiş en büyük seyyahımız Evliya Çelebi’nin Seyahatnâme’sidir. Yazılarında sıklıkla müracaat ettiği çağdaşı ve meslektaşı Ekrem Hakkı Ayverdi ve Semavi Eyice ile olan dostluk ve muhabbetini de ayrıca söylememiz gerekir.

Yukarıda saydıklarımız sadece bir kısmı olup detaylı okumaları DİA maddelerimizden yapabilirsiniz. Tabii ki bunların dışında bir tarihçi olarak ulaşabildiği bütün veri ve arşiv kaynaklarına ayrıca önem vermiştir. Osmanlı Arşivleri; İcmal Tahrir Defterleri, İcmal Avârız Defterleri, Mufassal Tahrir Defterleri, Vakıf Kayıt Defterleri, Cizye Defterleri, Celepkeşan Defterleri, Vilâyet Salnâmeleri, Mufassal Avârız Defterleri, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi ve o bölgenin Arkeoloji Müze Kayıtları bütün maddelerde mevcuttur.

Ahmet Bey Camii, Dupniçe

Geleceğe Işık Tutmak
Machiel Kiel’in çalışmaları, Balkanlar’daki Osmanlı dönemine ait cami, bedesten, dergâh, mescit, mektep, külliye, tekke, imaret, kervansaray, çarşı, han, hamam, çeşme, su kemerleri ve köprüler gibi mimari eserlerin inşa döneminden bugüne gelinceye kadar hangi aşamalardan geçtiğine yapım; yıkım (savaş, deprem ve yangınların etkisiyle); onarım; tamirat ve tadilat dönemlerini de içeren kapsamlı çalışmalardır. Onun elde ettiği arkeolojik tespitlerin, bölgesel mimari analizlerin, belge ve arşiv çalışmalarının gelecek nesillere aktarılması ve kültürel mirasımızın korunması açısından büyük önem taşımaktadır.

Machiel Kiel’in dünya tarih ve medeniyetine en kıymetli katkılarından biri de Bosna Savaşı’nda yıkılan Mostar Köprüsü gibi birçok eserin restorasyonunda görev almış olmasıdır.

Bütün bunların ışığı altında sizlere İSAM Yayınları olarak Machiel Kiel ve Balkan coğrafyasına dair özel harita ve resim arşivleriyle desteklenmiş, yazarımızın yazılmış tam metinlerini kapsayan özel bir çalışmanın hazırlığı içerisinde olduğumuzu bildiririz. Bu konuyla ilgili siz okuyucularımıza hoş sürprizlerimiz olacaktır, bizleri takipte kalın.

* Hollanda Araştırma Enstitüsü, Machiel Kiel Fotoğraf Arşivi