Evrakın Kondisyonu
İSAM Kütüphanesi Arşivi’nde XIX. yüzyıldan XXI. yüzyıla uzanan bir döneme ait bazı önemli şahsiyetlerin özel evrak koleksiyonları mevcuttur. Bu özel (şahıslara ait) evraklar resmî tarih belgelerine alternatif olarak tamamlayıcı tarihî belge niteliği taşırlar. Evrak sahipleri bir dönemin devlet adamları, aydınları, akademisyenleri ya da gazetecileri olduğu için bize yaşadıkları dönemi onların ve ilişkide bulundukları camianın gözünden görme imkânı sunarlar. Arşivde araştırmaya açılmış koleksiyonlar arasında bulunan Rıza Tevfik Bölükbaşı Evrakı da bunlardandır.
Araştırmacıya açık 12 arşiv koleksiyonu arasında yer alan Rıza Tevfik Bölükbaşı evrakı büyük badireler atlatmış bir evrak grubudur. Uzun yıllar tozlu kutular arasında bulunan evrak, içinde bulunduğu evi su basması ile beraber oldukça yıpranmıştır. Buna rağmen sağlam kalmış belgeler -Rıza Tevfik Bölükbaşı’nın mektupları, müsvedde çalışmaları ve fotoğrafları- günümüze ulaşabilmiştir. Rıza Tevfik’in düşünce dünyası, dönemin siyasî olayları, fikrî hareketleri, çevresi ve dünya ile olan ilişkisini bu belgelerde izini sürmek de koleksiyonun bir başka özelliğini teşkil eder.
Filozof, edebiyatçı, politikacı ve “uslanmaz bir muhalif”: “Feylesof” lakaplı Rıza Tevfik
Asıl mesleği doktorluk olan Rıza Tevfik Osmanlı döneminde milletvekilliği, Millî Eğitim Bakanlığı yapmış, Sevr Antlaşması’nı imzalayan delegeler arasında bulunduğu için Yüzellilikler arasında yer alıp uzun yıllar sürgünde yaşamıştır. Eğitim hayatına Yahudi ve Ermeni okullarında başladığı için İbranice, İngilizce, Fransızca, İspanyolca ve Arapça’yı iyi kullanabilen Rıza Tevfik, Osmanlı topraklarında açılan yabancı okullarda da çeşitli görevler almış, konferanslar vermiştir. Belgeler Rıza Tevfik’in hareketli ve kavgalı siyasî yaşamını; mektupları ailesine ve sevdiklerine olan hasretini; edebiyat ve felsefe metinleri de engin düşünce dünyasını (kendi el yazısı ile) bizlere okuma imkânı verir. Osmanlı Devleti’nin son dönemiyle Cumhuriyet’in ilk yıllarına bir devlet adamı, filozof ve şaire ait şahsî belgelerin gözünden bir seyir sunar. Bu sebeple koleksiyon dönem çalışan tarihçi, edebiyatçı ve tasavvuf araştırmacıları için önemli bir birincil kaynak olma özelliğini taşıdığını söylemeliyim.
Rıza Tevfik’in mektupları ilişki ağlarını, el yazılı metinleri engin düşünce dünyasını anlatıyor.
Mektupları
Rıza Tevfik’in ailesi, çevresi ve entelektüel dünya ile yaptığı yazışmaları onun kişisel yaşamını ortaya koyarken dönemin siyasî gündemi ve tarihî sürecini de gözler önüne serer. Literatürde hakkında yazılmış birçok malumatın dışında evrakın orijinal olarak ortaya koyduğu önemli bir nokta vardır. Onun yazışmalarında özellikle dikkatimizi çeken ve hakkında yazılmış eserlerde henüz kayda geçmemiş olan husus, dünyadaki entelektüel ağ ile olan ilişkisidir. Kendisine gelen mektuplardan anlaşılan, onun Osmanlı topraklarında yaşayan yerli (müslim-gayrimüslim), yabancı ve yurt dışından gazeteci, yazar, düşünür ve bilim insanları ile iletişim içerisinde olmasıdır. Bu isimlere örnek olarak Arnold Joseph Toynbee, Hollandalı yahudi yazar Jacob Israël de Haan, Amerikalı yönetmen ve senarist George Stevens, Shaare Zedek Hastanesi’nin kurucusu Dr. Moshe Wallach, Fransız kadın gezgin Marcelle Tinayre, yazar Muriel Kinney, Fred Harrison gibi dünyadan önemli isimlerle yaptığı yazışmalar bunlardan sadece birkaçıdır. Diğer taraftan yazıştığı önemli devlet adamlarından başta Damat Ferid Paşa olmak üzere, Baalbek paşası ve Tanzimat dönemi Jön Türkler’inden Nadra (Nakhlé) Moutran, Abdülhamid’in yaveri Zeki Zekeriyya, Bahriye nâzırı Hasan Rami Paşa, Türkiye Cumhuriyeti 2. Başbakanı Fethi Okyar, 5. Başbakan Şükrü Saraçoğlu, Hava Kuvvetleri Komutanı Korgeneral Zeki Doğan, Nuri Demirağ gibi isimler yer alır. Osmanlı Devleti yıkılırken Cünye Adası’nda (Beyrut) sürgünde bulunan Rıza Tevfik dönemin başbakanı İsmet İnönü’ye İngilizce olarak yazdığı mektupta rejimin değişmesi ile beraber sürgün yaşamının bitip bitmeyeceğini öğrenmek istemektedir. Yine yabancı devlet yetkilileri ile yazışmaları arasında Eflak Prensesi Bibesco da yer alır. Lübnan’da bulunduğu sırada Ürdün Kralı I. Abdullah ile ilişki içerisinde bulunmuş, ondan gelen mektuplar da koleksiyonun önemli evrakları arasındadır.
Yurt içi mektupları da ailesi, yakın arkadaşları, okurları, entelektüel çevresi dışında ağırlıklı olarak gayrimüslim vatandaşlar ve Osmanlı topraklarında yaşayan çok sayıda yabancıyla yapılan yazışmalardan ibarettir. Rd. Goodsell, İsabel F. Dodd, Mary Mills Patrick gibi çeşitli isimlerle yaptığı yazışmaları Osmanlı topraklarında yaşayan yabancıların yoğunluğunu hatırlatırken bunların bir kısmı bugün hâlâ varlığını sürdüren Nişantaşı İngiliz Erkek Lisesi, Amerikan Kız Koleji, Robert Koleji gibi yabancı okulların öğretmenleri ve idarecileridir.
Dünyadan birçok entelektüel ile haberleşen, fikrine başvurulan bir filozof
Rıza Tevfik’in çok yönlü bir kişilik ve aydın olduğu ona gelen mektuplarda açıkça görülür. Arkadaşlarından, öğrencilerinden ve okurlarından gelen mektuplarda ondan fikir alan, kendisini eleştiren ve öneride bulunan çok sayıda yazışma vardır. Fakat bunların birkaçına özellikle dikkat çekmek istiyorum. Örneğin Amerika’dan gönderildiği anlaşılan yazışmada kaleme alınacak bir yazı için fikri sorulmaktadır. İllinois State Register’dan gelen bu mektupta dünyada yayılmaya başlayan Darwin’in Evrim Teorisi hakkında Avrupa ve Amerikalı birçok bilim adamı, düşünür ve din adamına danışıldığı ve Rıza Tevfik’in de bu konudaki fikirlerini almak istedikleri bildirilmektedir. Yurt içinden bir başka mektupta ise “Dinin imhası ve saadet-i beşeriyenin gerçekleşmesini” amaçlayan “Maddi Gençler Cemiyeti”, hedeflerine ulaşmak için Rıza Tevfik’ten yardım talep etmektedir.
Ayrıca bazı dergâh şeyhleri ile yaptığı yazışmalarda vahdet-i vücut ve tasavvufa dair görüşlerini, dünyaca ünlü filozofların yazdıkları ile karşılaştırmalı olarak değerlendirir. O sebeple bu tarz mektuplarını âdeta ciddi bir felsefe metnine dönüşmüş yazılar olarak da tasnif edebiliriz.
Ona, dünyanın dört bir yanından gelen mektuplarda adı geçen kurumları da burada anmadan geçmeyelim. Bunlar arasında en belli başlıları World Unity: A Monthly Magazine, Jerusalem Young Men’s Christian Association, American Bible Society, International House, Bible House, Alliance Israelite, The Association for Friendly Relations in the Near East, Memalik-i Osmaniye Musevi Uhuvvet Cemiyeti, Missions in Turkey of the American Board, Archevêché Grec Catholique de Baalbeck, The Balkan Committee’dir.
Müsvedde Metinleri
Evrak içerisinde önemli bir yekün tutan ve Rıza Tevfik’in Türkçe (Osmanlıca), Fransızca, İngilizce kaleme aldığı edebiyat, felsefe ve tasavvuf konulu el yazısı müsvedde metinlerin ilk nüshaları da araştırmacılar için birincil kaynak olma özelliğini taşımaktadır. Koleksiyon Rıza Tevfik’in kırgınlığını, hasretini, pişmanlığını dile getirdiği şiirlerinin yine ilk tashihli nüshalarını da barındırmaktadır. Şiirlerinin ve edebiyat yazılarının birçoğunu Prof. Dr. Abdullah Uçman[i] kitaplaştırmıştır fakat henüz önemli kısmı yayımlanmamış olan külliyetli miktardaki felsefe ve tasavvuf yazıları araştırmacıların ilgisini beklemektedir. Yurt içi ve yurt dışı birçok kurumda konferanslar da vermiş olan Rıza Tevfik’in konuşma-konferans metinlerinin müsveddeleri de koleksiyonun bir parçasıdır. Rıza Tevfik’in Türkçe (Osmanlıca), Fransızca, İngilizce ve az miktarda Arapça kaleme aldığı felsefe metinleri genel hatlarıyla estetik-güzel sanatlar, oryantal mistisizm, İslam’da sembolizm, felsefede usul, Batı felsefesi (Hegel, Descartes, Kant, Spinoza, Brain, Spencer vs.), Darwin’in risalesi ve teorisi, medeniyet, ırk ve kültür, vicdan, duygular-psikoloji ve şiir gibi konular üzerinde yoğunlaşmıştır.
Son olarak Rıza Tevfik Bölükbaşı evrakı ve diğer arşiv koleksiyonlarının ortak özelliği olarak şu önemli noktayı yeniden vurgulayarak yazımı tamamlamak istiyorum. Rıza Tevfik Bölükbaşı Evrakı sadece bu şahsiyeti çalışan araştırmacılara değil, yaşadığı dönemi çalışan tarihçiler, felsefeciler ve tasavvuf araştırmacıları için de çok önemli bir kaynak olma özelliğini taşımaktadır. Dileğimiz Rıza Tevfik Bölükbaşı Evrakı’nın hak ettiği değeri görmesi ve isminden de öte bir anlam ifade ettiği; döneme, siyasî gündeme, felsefe ve edebiyata kaynaklık etme özelliğine de sahip olduğunun bilinmesidir.[ii]
[i] Rıza Tevfik Bölükbaşı Evrakı’nı kurumumuza hediye eden hocamıza şükranla…
[ii] Rıza Tevfik Bölükbaşı Evrakı için bkz. http://ktp.isam.org.tr/?blm=aratevfik&navdil=tr