İslam geleneğinde sahabe, tâbiîn, âlimler, sufiler, şair ve düşünürler gibi ayırıcı niteliklere sahip kişilerin biyografilerini konu edinen telif türü eserlere “tabakat” adı verilmektedir. Örneklerden de anlaşılacağı üzere hem alan hem de mensup olunan zümreler üzerinden tabakat tasniflerinin yapıldığı, yüzyıllar içerisinde bazılarının temel başvuru eserine dönüştüğü ve nihayetinde bu alanda çok sayıda eserin telif edildiği tespit edilmiştir. Günümüze gelinceye kadar araştırmacıların geçmiş dönem şahsiyetleri hakkında temel başvuru kaynağı olarak kullandığı bu türden eserler takdir edileceği üzere kişiler bağlamında detaylı bilgiler içerse de (ki her zaman durum böyle değil) dönem, mekân ve ilişkiler temelli daha geniş perspektiften araştırmalar yapmayı düşünenlerin işlerini kolaylaştırdığını söylememiz pek de mümkün görünmemektedir.
Günümüzde sürekli gelişen dijital teknolojilerin sağladığı imkânlar, tarihçilerin ve diğer sosyal bilimcilerin çok sayıda kaynakta dağınık halde bulunan verileri bir araya getirerek işlemelerini ve makro bakışlar elde etmelerini kolaylaştırmaktadır. Bu çalışmalar, bilgilerin sadece bir arada görülebilmesini değil bilgiyi sunma şekilleri ve filtreleme imkânları sayesinde araştırmacılara yeni sorular sorma ilhamı ve cesareti de vermektedir.
İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM) tarafından Ocak 2020’de başlatılan ve halen devam eden Ulema Veri Tabanı (UVT) projesi bu ve benzeri kaygılarla ortaya çıkmıştır: Veri haline dönüştürülürken eserlerin telif edildiği perspektifi ve bağlamı kaçırmadan makro araştırmalar yapmayı mümkün kılacak ilişkisel bir veri tabanı ortaya koymak.
UVT, İslam tarihi boyunca farklı coğrafyalarda yaşamış tüm müslüman âlim, sufi ve seçkinlerin biyografilerinin kaydedilebileceği ve kaydedilen biyografik veri içinde birçok değişken üzerinden arama ve filtreleme yapılabileceği bir veri tabanı olarak geliştirilmiştir.
Farklı araştırma konuları ve ilgi alanlarına uygun şekilde tasarlanan UVT’de gelişmiş filtreleme özellikleri aracılığıyla, kullanıcılar veri tabanında yer alan bilgileri sorgulayabilir ve elde ettikleri sonuçları çeşitli formatlarda görselleştirebilirler. Ayrıca kullanıcılar, veri tabanının içeriğinin zenginleştirilmesine ve doğruluğunun arttırılmasına katkıda bulunabilirler; veri tabanında yer almasını istedikleri bilgileri önererek veya mevcut bilgilerin düzeltilmesi için önerilerde bulunarak bu sürece aktif olarak katılabilirler.
Bu hedefe yönelik olarak önceden belirlenmiş sabit veri kategorilerinin bulunduğu bir veri modeli esas alınarak kaynaklardaki veriyi sabit şablonlara adapte etmek yerine kaynağın özellikleri ve içeriği dikkate alınarak bir veri modeli inşa edildi. Projenin başlangıç noktası olarak Ahmed Taşköprizâde’nin eş-Şekā’iku’n-nu‘mâniyye fî ‘ulemâ’i’d-devleti’l-‘Osmâniyye isimli eseri belirlenerek kaynağın kendisinde var olan veri kategorileri (kaynak kategorisi) esas alınıp bunların birbirleriyle ilişkileri incelendi. Veri tabanı kategorileri belirlendikten sonra veri tabanı farklı eserlerden gelen kaynak girişleriyle daha da zenginleştirilmektedir.
eş-Şekā’iku’n-nu‘mâniyye’deki biyografik veriye odaklanan pilot proje aşamasında öncelikle bu kaynakta en sık geçen birimler (örneğin doğum yeri, hoca, yer) ile bu birimler arasındaki ilişkiler (örneğin akrabalık, hoca-talebe) tespit edildi. Bu bilgi havuzuna dayanarak (1) Şahıs, (2) Yer, (3) Kurum, (4) Yazılı Eser ve (5) Kaynak olmak üzere beş varlıktan (entity) oluşan bir veri modeli tasarlandı. Ardından bu modeldeki tüm varlıklar birbiriyle ilişkilendirildi ve başta şahıs olmak üzere tüm varlıklar için basit, bileşik ve ilişkisel verilerin kaydedilebileceği veri alanları tanımlandı. Ulema Veri Tabanı’nın biyografik veriye odaklanması hasebiyle bu veriler içerisinden “şahıs” hâlihazırda en gelişmiş varlığı oluşturmaktadır. “Şahıs” verileri; isim, lakap, künye, cinsiyet ve mezhep gibi basit biyografik verilerin yanında hoca-talebe ilişkisi veya himaye gibi ilişkisel bağların da zengin bir envanterini çıkarmıştır. Veri tabanında yer alan müstakil şahıs ve eser sayfaları üzerinden bu verilerle ilişkili diğer şahıs, eser, kurum ve yerler bağlı veri olarak gösterilmiştir. Dolayısıyla şahıs, eser, kurum ve yer isimlerinin üzerine tıklanarak bunlar hakkında ek bilgiler sunan veri alanlarına ulaşılabilir. Ayrıca bu veri alanlarında yer alan eser ve şahıs isimlerine tıklanarak eser ve şahıs sayfaları arasında geçişler yapılabilir. Ayrıca araştırmacılar detaylı arama filtreleri sayesinde prosopografik (biyografi ilmi) araştırmalara imkân verecek veriye kolayca ulaşabilirler. Örneğin, “1480-1500 yılları arasında vefat eden âlimler”, “1510-1550 yılları arasında Sahn-ı Semân medreselerinde ders veren müderrisler”, “Astronomi alanında yazılmış eserler” ve benzeri birçok sorunun cevabını uygun filtreleri kullanarak bulabilirler.
UVT, sadece araştırmacılardan oluşan proje ekiplerinin değil, aynı zamanda kullanıcılarının katkılarıyla da büyümeyi amaçlamaktadır. Kullanıcılar, veri tabanının içeriğinin genişlemesine doğrudan etki edebilecekleri gibi tarihî şahsiyetlerin bilgilerini sisteme yükleyerek bu bilgi havuzunun zenginleştirilmesine katkı da sağlayabileceklerdir. Böylelikle bu interaktif platform, yenilikçi yaklaşım ve metoduyla, kullanıcıların da desteğiyle biyografik verileri toplamayı sürdürecektir.
Yakın bir tarihte Türkçe, Arapça ve İngilizce olmak üzere üç dilli bir internet sitesi üzerinden araştırmacıların kullanımına açılacak olan Ulema Veri Tabanı projesi, son yıllarda gerek Türkiye’de gerek dünyada yükselişte olan dijital beşerî bilimler çerçevesinde çalışmalar yapan araştırmacılara İslam tarihi boyunca müslüman âlim, edip ve seçkinlerinin hayatlarına kaynaklı, tahkik edilmiş, kronolojik ve tasnif edilmiş verilerle kolayca ve bir arada ulaşma imkânı sunacaktır. Ayrıca gerek ilişkisel olarak ihtiva ettiği verileri gerekse tasarımı ve filtreleme imkânları ile araştırmacılara yeni araştırma soruları üretme ilhamı da vereceğine kuşku yoktur.
* Yazı III. Osmanlı Araştırmaları Kongresi’nde tebliğ olarak sunulan ve VakıfBank Kültür Yayınları’ndan 2023 yılında yayımlanan
Dijital Beşerî Bilimler ve Osmanlı Çalışmaları (ed. Yunus Uğur) eserinde yer alan ve Abdurrahman Atçıl, Salih Günaydın, Gürzat Kami ve Abdullah Karaarslan’ın kaleme aldığı “Ulema Veri Tabanı: Yaklaşım, Veri Modeli, İmkânlar ve Gelecek Vizyonu” başlıklı makale esas alınarak hazırlanmıştır.