İnsanlık tarihinin önemli kırılma noktalarından biri kuşkusuz 19. yüzyılda yaşanan çok boyutlu değişimlerdir. Sanayi devriminin ve sömürgeciliğin hız kazandığı bu dönemde, sömürü nesnesi sadece toprak ve insanla sınırlı kalmamış; bilim, düşünce ve sanat gibi alanlarda da söz konusu hegemonya hissedilmiştir. Kendisini gücün, medeniyetin, bilimin ve düşüncenin merkezinde gören bu  mezkûr anlayış, Batı dışı kültürleri ya müzede sergilenen tarihsel bir obje olarak değerlendirmiş ya da kendisiyle kurduğu ilişki nispetinde değer vererek gündemine almıştır. Bu perspektif doğrultusunda kökenleri epey eskiye dayanmasına rağmen, bilimin Aydınlanma çağı sonrasına ait bir alan olduğuna yönelik yaklaşımlar yine bu dönemde oldukça kabul görmüştür. Oysa Batı, kadim medeniyet havzalarının -özellikle Mezopotamya, Hint, Çin ve İslam dünyası- ürettiği bilimsel ve felsefi birikimden faydalanmasına rağmen, bu katkıları çoğunlukla görmezden gelmiş; bilimin kökenlerini genellikle Grek ve Roma’ya dayandıran mahdut bir anlayışla şekillendirmiştir.

Sosyal bilimlerin Batılı anlamda kökenlerinin netleştiği ve çeşitlendiği 19. yüzyılda sömürgeciliğin önemli bir etkisi bulunmaktadır. Batı merkezci bu anlayışa göre bilimlerin işlevleri de sömürgecilik fikri doğrultusunda farklılık göstermektedir. Sosyal bilim disiplinlerinin bir kısmı Batılı toplumlara özgü iken diğer bir kısmı Batılı olmayan ve dolayısıyla sömürgeleştirilen veya sömürge potansiyeli taşıyan toplumlara yönelik olarak tasarlanmıştır. Bu bağlamda sosyoloji bilimi Batılı toplumların sorunlarına, iktisat bilimi ekonomilerine odaklanacak şekilde konumlandırılmıştır. İnsanlığın Batılılaşmadan önceki evresini açıklamak, Batı dışı toplumları tanımlamak ve tüm kaynaklarını sömürmek için ise antropoloji ve oryantalizm alanları oluşturulmuştur. Bu bağlamda özellikle Anglo-Amerikan ekolünde arkeoloji bilimi de antropolojinin altında konumlandırılmıştır. Bu yönüyle arkeoloji ortaya çıktığı dönemden itibaren kolonyalizm ile yakın temas içerisinde olmuştur. Arkeolojik kazıların maliyeti düşünüldüğünde bu alanın varlığını ve gelişimini sömürgeci devletlere borçlu olması çok da şaşırtıcı değildir.

Gerçekten de Mısır bilimi literatürü incelendiğinde İslamî dönemin tümüyle yok sayıldığı, Greko-Romen kaynaklardan ve Kitâb-ı Mukaddes’ten yapılan kısa alıntıların ardından Aydınlanma çağı sonrasının dikkate alındığı görülmektedir. Oysa Ortaçağ müslüman araştırmacıların ilgili eserleri incelendiğinde kendi dönemleri açısından çeşitli bilimsel yöntemler geliştirdikleri, eski Mısır yazılarını çözmek için girişimlerde bulundukları ve yine eski Mısır’ın dinî yapısını, mumyalama yöntemlerini, devlet düzenleri gibi hususları anlamaya çalıştıkları görülmektedir. Dolayısıyla durum Batı menşeli arkeolojik düşünce tarihçilerinin iddia ettikleri gibi değildir. Arkeoloji biliminin 19. yüzyılda yeni yöntemler geliştirdiği ve özellikle arkeometri alanındaki gelişmelerle ve tarihlendirme metotlarıyla yeni bir boyut kazandığı bilinen bir gerçektir. Fakat bu geçmişin reddi veya görmezden gelinmesi anlamına gelmemelidir.

Aslında bu durum sadece arkeoloji açısından değil sosyoloji, psikoloji ve dinler tarihi gibi birçok disiplin için de geçerlidir. Söz gelimi dinler tarihi disiplinin öncüsünün Alman dil bilimcisi Max Müller (ö. 1900) olduğu sıklıkla dile getirilir. Oysa dinler tarihi alanında müslümanlar 10. yüzyıldan itibaren önemli eserler vermişler, İbnü’n-Nedîm (ö. 385/995 [?]), Bîrûnî (ö. 453/1061 [?]) ve Şehristânî (ö. 548/1153) gibi isimlerle bu geleneği zirveye taşımışlardır. Ancak belirtilmelidir ki her iki gelenek arasında temel bir fark bulunmaktadır. Tarihsel süreç içerisinde sosyal bilimlerdeki gelişmeler, toplumların karşılaşması veya çatışması neticesinde gelişmiş ve çeşitlenmiştir. Nitekim müslümanların diğer din mensuplarıyla karşılaşmaları, dinler tarihi alanında kayda değer eserlerin ortaya konmasına zemin hazırlamıştır.

19. yüzyılda ise Batılıların diğer toplumları sömürge haline getirmesi neticesinde sosyal bilimler yeni bir boyut kazanmıştır. Fakat bu iki karşılaşmanın en önemli ayırım noktasının karşılaşma zemini olduğu belirtilmelidir. İlkinde “tanıma/tanışma” belirleyiciyken ikincisinde “sömürmek için tanıma” etkindir. Bu durum İbnü’n-Nedîm, Bîrûnî ve Şehristânî’nin diğer din mensupları hakkında verdikleri bilgilerin günümüzde geçerliliğini sürdürmesini ve öteki hakkında verdikleri bilginin neden isabetli olduğunu açıklar niteliktedir. Ancak söz konusu meselelerin modern çalışmalarda çoğunlukla görmezden gelindiği görülmektedir.

“Geçmiş”i Yağmalamak

Batılı anlamda ortaya çıktığı ilk andan itibaren arkeolojinin sömürgecilik ve oryantalizm ile ilişkili olması aslında şaşırtıcı değildir. 19. yüzyılda Avrupa dışındaki tüm toprakları potansiyel sömürge toprağı olarak gören Batılılar askerî seferlerinde ordu ile beraber bilim heyetleri (!) götürmüşlerdir. Napolyon’un Mısır seferi ile başlayan bu eğilim, diğer Avrupalı devletlerde de sürdürülmüştür. Böylece toprağın üstü ordular tarafından işgal edilip sömürülürken Avrupa’ya oranla çok daha zengin bir kültürel mirasa sahip olan Mezopotamya ve Mısır toprağının altı da maceraperest hırsız/harami/soyguncu arkeolog ve antikacılar tarafından yağmalanmaya başlanmıştır. Buralardan çıkarılan eserler farklı yollarla Avrupa’ya kaçırılmış; bugün dünyanın en prestijli müzeleri olarak kabul edilen British, Louvre, Berlin ve Kopenhag gibi kurumlarda sergilenmeye başlanmıştır.

Avrupalıların arkeolojik çalışmalara yönelmesinde Kitâb-ı Mukaddes’te bahsi geçen mekânlara duyulan ilgiyle birlikte, bu bölgelerden getirilen kalıntılar ve söz konusu coğrafyayı tanıtan eserler etkili olmuştur. Nitekim kutsal metinlerde adı geçen bölgelerden getirilen eserler ve yapılan keşifler Avrupalılar tarafından büyük bir heyecanla karşılanmıştır. Ayrıca Avrupalı devletlerin prestij mücadelelerinde geçmişteki büyük devletlerin günümüzdeki takipçileri olma iddialarının büyük etkisi bulunmaktadır. Hatta bunun üzerinden kolonyalizm meşrulaştırılmaya çalışılmış ve geçmişte nasıl ki Mezopotamya uygarlıkları yenilikleri sömürgeleştirme yoluyla diğer toplumlara ulaştırdıysa modern dönemde de Avrupalılar aynı yolla bunu gerçekleştirmektedirler. Dolayısıyla Batı zihniyeti kaçırılan tarihî eserler yoluyla Sümerler, Bâbilliler ve Asurluların modern takipçileri olduklarını iddia etmişlerdir.

Hâkimiyeti altında gerçekleşen olaylar neticesinde arkeoloji üzerinden sürdürülen sömürüyü fark eden Osmanlı Devleti, bir dizi önlem almaya başlamıştır. Osman Hamdi Bey’in girişimleri neticesinde yasal düzenlemeler yapılarak Âsâr-ı Atîka Nizamnameleri çıkarılmış ve böylece eserlerin yurtdışına çıkarılmasının önüne geçilmeye çalışılmıştır. Ayrıca İstanbul’da ve ardından Kitâb-ı Mukaddes arkeolojisi üzerinden çalışmaların hız kazandığı Kudüs’te Müze-i Hümâyun kurularak eserlerin sergilenmesi önemli bir adım olarak ön plana çıkmıştır. Lâkin Osmanlı’da Batı’daki müzelerle yarışabilecek müzelerin kurulması Batı basınında olumsuz bir yankı uyandırmış ve bundan duyulan rahatsızlık dile getirilmiştir. Kendini toprağın üstünün hâkimi ve toprağın altındaki mirasın takipçisi olarak gören Batı merkezli bu anlayış, Doğulu halkların kültürel mirastan, arkeolojiden ve maddi kültürden yoksun bir anlayışa sahip olduğunu iddia etmekte ve bu durumun geçmişte de çok farklı olmadığını savunmaktadır. Zira bu anlayışa göre uygarlık Mezopotamya’da ortaya çıkmış sonrasında Mısır ve Yunanistan üzerinden Avrupa’ya ulaşmıştır. Dolayısıyla Anadolu coğrafyası sadece köprü görevi görmüştür. Ancak sonraki yıllarda yapılan çalışmalar Anadolu coğrafyasının sadece geçiş yeri olmadığını aksine Göbekli Tepe, Çayönü ve Çatalhöyük gibi son derece önemli yerleşim alanlarına sahip olduğunu ortaya koymuştur. Bu durum açıkça Avrupa merkezci anlayışın sadece modern döneme özgü olmadığını aynı zamanda geçmişi kurgularken de önemli bir rol üstlendiğini göstermektedir.

Sonuç

Müslümanların 19. yüzyılda yaşadıkları büyük travma ile tam olarak yüzleştiklerini söylemek zordur. Siyasî, toplumsal, ekonomik, kültürel ve entelektüel boyutları olan bu kırılma noktasını anlama çabalarının sonucunda gelişen tepkilerin kapsayıcı olmadığı görülmektedir. Bu durum aslında meselenin çok boyutluluğunun tam olarak kavranamamasıyla da ilgilidir. Söz konusu kırılma noktasında önemli bir paya sahip olmalarına rağmen müslümanlar, maddi kültür, kültürel miras ve arkeoloji gibi alanlara ilgisiz kalmışlardır. Oysa bilindiği üzere Batı hegemonyası sadece çağımız üzerinden değil geçmişimizi anlamak üzerinden de etkili olmuştur. Arkeolojik sit alanlarının Dünya Kültürel Miras listelerine alınmasından maddi kültürün yorumlanmasına varıncaya kadar birçok alanda bu etkiyi görmek mümkündür. Hatta henüz yeni filizlenmeye başlayan “İslam Arkeolojisi”nin Batı menşeli olması ve müslüman araştırmacı sayısının oldukça düşük olması meseleyi açıklar niteliktedir. Kuşkusuz buradaki sorun araştırmacıların kimliğinden ziyâde maddi kültürü yorumlayacak paradigmadır. Yine benzer şekilde kültürel miras ve müslümanlar arasındaki ilişkinin Taliban’ın 2001’de Buda heykelini yıkması ve DAEŞ’in Palmira antik kentindeki yıkımları üzerinden okunarak Bizans’taki ikonoklazm ile özdeşleştirilmesi müslümanların kültürel mirasa bakışını yansıtan bir örnek olarak sunulmaktadır. Oysa istisnai bazı durumlar yerine söz konusu eserlerin 14 asır boyunca müslüman hâkimiyetinde zarar görmeden bugüne ulaşmasına odaklanılması gerekir. Buna karşılık, Fransız araştırmacıların Palmira kentinde Roma mirasını ön plana çıkarmak adına yaptıkları tahribatlar ile İsrail’in Gazze’de ve ABD’nin Irak’ta kültürel mirasa verdikleri ciddi zararlar görmezden gelinmektedir. Sonuç olarak müslümanların ve diğer tüm medeniyet havzalarının arkeoloji ve kültürel miras ile ilişkilerini güçlendirmesi gerekmektedir. Ancak bu durumda sömürgeci olmayan ve tüm insanlığın ortak geçmişini sahiplenen bir paradigma geliştirilebilir. Böylece geçmişini kolonyalizmden kurtarabilen milletler geleceklerini daha özgür temeller üzerinde yükseltebilecektir.

Kaynaklar

Çelik, Zeynep. Asar-ı Atika: Osmanlı İmparatorluğu’nda Arkeoloji Siyaseti. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2016.

El-Daly, Okasha. Kayıp Binyıl: İslam Dünyasında Hiyeroglifler ve Eski Mısır. çev. Ümran Küçükislamoğlu. İstanbul: İthaki Yayınları, 2013.

Flood, Finbarr Barry. “Between Cult and Culture: Bamiyan, Islamic Iconoclasm, and the Museum”. The Art Bulletin84/4 (2002), 641-659.

Hemdânî, Ahmed b. Ya‘kūb. el-İklîl. Bağdat, 1980.

İdrîsî, Muhammed b. Abdülazîz el-. Envâru ʿulüvvi’l-ecrâm fi’l-keşf ʿan esrâri’l-ehrâm. Frankfurt, 1988.

Mulder, Stephennie. “Imagining Localities of Antiquity in Islamic Societies”. International Journal of Islamic Architecture 6/2 (2017), 229-254.

Toprak, Bilal. Din Arkeolojisi ve Göbekli Tepe. İstanbul: MilelNihal Yayınları, 2020.

Trigger, Bruce. Arkeolojik Düşünce Tarihi. çev. Fuat Aydın. Ankara: Eskiyeni Yayınları, 2014.