Genç Arkadaşlarıma,

Sizlere öncelikle kurumumuzun kuruluş hikâyesini, amaç ve hedeflerini anlatan bir yazı yazmayı hedefledim ama sonra bunu merak edip etmeyeceğinizi ya da kurumsal bir yazının sizler için neyi ifade ettiğini tahmin etmeye çalışarak bundan vazgeçtim. Böylece yazımın eksenini geçmiş ve gelecek çizgisinde ortaya çıkan hedeflerimizi anlatarak oluşturmak istedim.

Kurumsal yapılar, kurucularının hayallerini gerçekleştirdiği ve zorlu hikâyelerin başladığı işte o yerlerdir. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi Projesi’nin doğuşu da bu tür bir hayalin ürünüdür.  İslam Araştırmaları Merkezi, 1983 yılında başlayan hazırlıklar ve 1988 Kasım’ında ilk fasikülün yayımlanmasıyla resmî olarak hayata geçirilen Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Projesi’nin (DİA) yol verdiği kurumsal bir yapı olarak İstanbul’da kurulmuştur. İSAM ilk günden itibaren bir yandan ansiklopedinin ilmî niteliğini desteklerken diğer yandan Türkiye’nin ihtiyaç duyduğu ileri düzey İslam araştırmalarının merkezi konumunda olmuştur.  İslam kültür ve medeniyeti üzerine incelemelerde bulunmuş yüzlerce araştırmacının yetiştirilmesine imkân sağlayan İSAM, 2016 yılında çıkan ek 2 ciltle birlikte toplamda 46 ciltte tamamlanan ansiklopedi çalışmasıyla İslam dünyasında başlanıp tamamlanan yegâne ansiklopedi projesine öncülük ederek tarihe adını yazdırmıştır.

Ansiklopedicilik alanında haklı bir teveccüh kazanan kurumumuz, genel okuyucu kitlesini hedefleyen Temel İslam Ansiklopedisi (TİA) adını verdiği 8 ciltlik bir başka çalışmayla bunu daha da güçlendirdi. Ardından Büyük İstanbul Tarihi adlı 10 ciltlik ansiklopedik bir çalışmayı İBB Kültür A.Ş ortaklığıyla projelendirdi. 500 bin civarındaki basılı materyali, milyonlarca sayfalık elektronik arşivleri ve sayısız veri tabanlarıyla İSAM Kütüphanesi’nin; İslam tarih ve medeniyeti, ilahiyat ve sosyal bilimler alanında araştırma yapmak isteyen yerli ve yabancı araştırmacılara 30 yılı aşkın bir süredir hizmet veren Türkiye’nin en önemli kütüphanelerinden birisi olduğunu sizlere hatırlatmak isterim.

İslam üzerine bilgi üretme ve yayma çalışmalarına özgünlük kazandırma ülküsüyle yola çıkan İSAM Yayınları, İslam araştırmalarına yön verecek 300’ün üzerinde yüksek ilmî nitelikli yayını okuyucularıyla buluşturdu. İslam düşüncesinin modern zamanlarda zayıflayan tefekkür ve nazariyat boyutunu özellikle öne çıkaran bu yayınların Türkiye’de ve Dünya’da İslam üzerine bilgi üretimine olumlu katkı sunacağına kuşku yoktur.

Her geçen gün gelişip büyüyen kurumumuz artık kökleri derinlere uzanan, taze dallarıyla etrafı daha da kuşatan güçlü bir ağaca dönüşmüştür. Son dönemlerde o büyük ağacın gölgesinde, yeni bir saha çalışması olarak Tahkikli Neşir çalışmaları doğmuştur. İslam klasiklerinin modern neşirleri konusunda bilimsel bir platform oluşturmak amacıyla İSAM Tahkik/Tenkitli Neşir Birimi oluşturulmuş ve çoğunluğu Arapça olan onlarca çalışma büyük bir ilmî titizlikle yayına hazırlanarak okuyucuyla buluşturulmuştur. Bu kapsamda özellikle Arapça kitap neşir faaliyetlerinde daha az ilgi gören Hanefî-Mâtürîdî eserlerine, Kelam, Tasavvuf ve Felsefe klasiklerine öncelik verilmiştir. Tahkik/tenkitli neşir sahasına bilimsel bir nitelik kazandırmak gayesiyle yola çıkan Tahkik Birimince yayıma sunulan eserler şimdiden uluslararası yayın dünyasının ilgisini ve dikkatini çekmektedir.

İSAM aynı zamanda toplum hafızasını oluşturan kaynakları erişime açma konusunda cesaretli ve özverili bir çalışma göstermiştir. Ulema Veri Tabanı, Tanzimat Veri Tabanı gibi çeşitli araştırma projeleri bu kapsamda yürütülmektedir. Yakın zamanda yeniden yapılandırılan Projeler Birimi bu doğrultuda önemli ilmî projeler geliştirecek ve alanında yetkin ulusal ve uluslararası akademik müesseselerle ortak projelere daha fazla yönelecektir. Bu kapsamda eskiden beri sürdürdüğü misafir araştırmacı programını daha sistematik olarak devam ettirecektir.

 İSAM’ın yeni yapılanmasında ortaya çıkan bir diğer birim de Eğitim Birimi’dir. İSAM öteden beri araştırmacı yetiştirmeye yönelik çok çeşitli eğitim faaliyetleri yürütmekteydi ve bu faaliyetlerini geliştirerek kararlılıkla sürdüreceğini belirtmek isterim. Ayrıca yeni bir planlamayla kısa ve uzun süreli araştırmacı eğitim programları oluşturacağımızı da genç arkadaşlarımıza duyurmaktan mutluluk duyarım.

Kurumsal yapılar birer miras olarak kalmaz, aynı zamanda gelecek kuşaklara ilham verir ve onların hayal kurmasına da zemin hazırlar. Biz de geldiğimiz bu noktada belirlediğimiz hedefler doğrultusunda yeni hayaller kurmanın çabası içindeyiz. Ansiklopedicilik faaliyetlerini sürdürme kararlılığında olan İSAM’ın “Tematik Ansiklopediler” adını verdiği -seçili belirli alanlarda- daha dar kapsamlı ve odaklı ansiklopediler hazırlamaya başladığımızı sizlere duyurmak isterim. Bu proje kapsamında bir taraftan Büyük Ansiklopedinin (DİA) içeriğinin güncellenmesi ve maddelerinin ikinci versiyonlarının üretilmesi amaçlanırken diğer yandan yeni ve güncel maddelerle çağdaş İslamî bilgi üretimine katkı verilmesi hedeflenmektedir. Bu doğrultuda İSAM, İslam’ın bilgi üretimini sadece tarihe hapseden bir söylem yerine yaşayan bir İslam söylemi geliştirme niyetindedir.

Bu kısımda kurduğumuz hayallerimiz ise sizleri yakından ilgilendiren yeni nesil adımları oluşturmaktadır. Dünyayı yeniden okuma ve yeni çözümler geliştirme zorunluluğunun farkındalığı içerisindeyiz.  Bu konuda gerçekten heyecanlı olduğumuzu, uykularımızın kaçtığını belirtmek isterim. İSAM kırk yıldır oluşturduğu veri tabanları ve bilgi birikimini veri biliminin yeni imkânlarıyla dijitalleştirme yönünde de adımlar atma hazırlığı içerisindedir. Özellikle İslâm Ansiklopedisi’nin zengin içeriğini yapay zekâ ve doğal dil işleme (NLP) teknikleriyle analiz etmek için yeni bir veri platformu kuruyoruz. Akademik bir referans kaynağı olarak tasarlanan bu platformda kullanıcılar ileri düzeyde sorgulama, haritalandırma ve görselleştirme gibi araçlar sayesinde ansiklopedinin birikimini “derin okuma” yöntemleriyle keşfetme imkânına sahip olacaklar.

Ansiklopedilerimizin başka dillere aktarılması konusunda çok yoğun talepler alıyoruz. Temel İslam Ansiklopedisi’nin (TİA) Rusça’ya çevirisi tamamlandı. Moskova Müftülüğüne bağlı İslam Enstitüsü tarafından son okuması yapıldıktan sonra Moskova’da yayımlanacak olan bu eserin hem Türkçe hem de Rusça çevrimiçi (online) yayınını da 2024 yılı içinde tamamlamayı planlıyoruz. Yapay zekânın bize sunduğu yeni imkânlarla gerek DİA’nın gerekse TİA’nın başka dillere kısmen veya tamamen aktarılması yönünde çalışmalar başlamış durumdadır. Hazırlanmakta olan yeni bir yazılım programı ile hem önceki ansiklopediler ve eserler hem de yeni Tematik Ansiklopedilerin tüm maddelerinin en az üç dilde (Türkçe, Arapça ve İngilizce) yayımlanması mümkün olacaktır.

Kurucularımızın hayalleriyle başladığımız bu kurumsal yolculuğumuzda şimdi sizlerin ve bizlerin hayalleriyle yeni hedeflere doğru yola çıkarken, geçmişten aldığımız güçle geleceğe umutla bakmaktayız. İlerlemeye, hayal kurmaya devam edeceğiz çünkü bizim için mümkün olanın ötesinde bir gelecek vardır.