Sekülerizmin Doğusu

Sekülerizmin Kökenleri

Avrupa’nın düşünce tarihini, Hıristiyan Batı’nın kurucu isimlerinden olan Augustine (354-430) ile hesaplaşmanın bir ürünü olarak ifade etmek iddialı olsa da, yanlış olmayacaktır. Zira Roma’nın yıkılmak üzere olduğu dönemde Augustine, vahyî bilgiyi tek hakikat olarak konumlandırmış ve aklın, vahyî bir yönlendirme olmaksızın tam anlamıyla doğru bir Tanrı ya da ahlak düşüncesi geliştiremeyeceğini savunmuştur. Bu yaklaşımı ile aklı vahyin; devleti ise vahyî bilginin yeryüzündeki temsili olan kilisenin emrine veren Augustine, Avrupa’nın düşünce tarihinin seyrini belirleyen isim olmuştur. Her ne kadar aklı tamamen dışlama gibi bir amacı olmasa da, Augustine temelde enkarnasyon ve teslisi izah etme kaygısı taşımıştır. Bu sebeple, ilk günah fikrine sarılarak, hatta onu Hıristiyanlığın kalbine işleyerek, düşüş sırasında aklın hasar gördüğünü ve hakikate erişmede yetersiz kaldığını savunmuştur. Bu yaklaşım, vahyin üstünlüğünü pekiştirirken, aklı onun hizmetine indirgeyerek Hıristiyan vahyine muhatap olmayan toplumların yalnızca akılla doğru yolu bulamayacakları düşüncesini beslemiştir. Ortaçağ boyunca paganlık, putperestlik ve barbarlık kavramları, Hıristiyan olmayan dünyayı tanımlamak için kullanılmıştır. Ortaçağ skolastik düşüncesinin temelini atan ve Batı’nın felsefi mirasını biçimlendiren bu düşünür, modern sekülerleşme sürecine de dolaylı olarak yön vermiştir. Augustine’in düşüncesinde akıl ve vahiy arasındaki ilişki net bir biçimde tanımlanmıştır. Bu çerçevede Augustine’in inşa ettiği sistemin temel bileşenleri şunlardır:

1. 1. Vahyin üstünlüğü: Akıl, kendi başına doğruya ulaşamaz; ancak vahiy ile yönlendirilirse hata yapmadan hakikati bulabilir.
   2. İktidarın kiliseye tâbi olması: Kilise, yeryüzünde vahyin temsilcisidir; dolayısıyla siyasal otorite de kilisenin emirleri doğrultusunda hareket etmelidir.
   3. Hıristiyanlık dışındaki medeniyetlerin dışlanması: Vahye sahip olmayan toplumlar (Müslümanlar, Hintliler, Çinliler vb.), doğru bir tanrı ve ahlak anlayışına ulaşamazlar. Bu yüzden, bu toplumlar barbar, gayrimedenî ve hatta vahşi olarak nitelendirilmiştir.

Bu düşünce yapısı, Batı’nın dünya algısını kapalı ve kendi içine dönük bir yapı haline getirmiştir. Böylece 6. yüzyıldan itibaren Avrupa, âdeta büyük surlarla çevrili bir “şato”ya  dönüşmüştür. Bu zihniyetin en temel özelliği, Avrupa dışındaki dünyayı pagan, putperest ve ilkel olarak görmesidir. Hatta bu algı, 16. yüzyıla kadar Müslümanları dahi pagan olarak nitelendiren bir yaklaşımı beraberinde getirmiştir.

Thomas Aquinas dahi Müslümanları pagan olarak tanımlamış ve İslam’ı putperestlikle ilişkilendirmiştir. Bu da gösteriyor ki, Batı düşüncesinde sekülerleşmeye giden süreç, yalnızca bilimsel ilerleme ya da rasyonel düşüncenin gelişimiyle açıklanamaz. Aksine, bu süreç, Batı’nın kendi içindeki entelektüel çatışmaların ve dış dünyaya bakış açısının bir sonucu olarak şekillenmiştir.

Augustine’in belli kaygılarla geliştirdiği vahiy merkezli anlayışı; bir yandan Avrupa’nın kendi kapalı dünyasına çekilerek Ortaçağın başlamasına neden olurken, bir yandan da Hıristiyanlığın Batı’daki tarihi boyunca en büyük entelektüel sınırlayıcılardan birine  dönüştürmüştür. Vahyin otoritesi üzerinden iktidar devşiren kilise, gittikçe güç kazanmıştır. Bu düşünceye ilk itiraz, Endülüs’ten etkilenen Latin İbn Rüşdcüler’den yükselmiştir. Akıl ile vahyin birbirinden bağımsız iki bilgi kaynağı olduğunu savunan bu düşünce, Ortaçağ düşüncesinde derin bir sarsıntı yaratmıştır. Ancak bu sarsıntıyı yatıştıran, Thomas Aquinas (1225-1274) olmuştur. Aquinas, aklın Tanrı ve ahlak gibi konularda, vahiy olmadan da bazı hakikatlere ulaşabileceğini kabul ederken, Tanrı’nın mahiyeti gibi nihai hakikatlere ulaşmada yetersiz kalacağını belirtmiştir. Bu noktada, akıl ve vahiy arasında bir denge kurarak, ikisini birbirini tamamlayan unsurlar olarak yorumlamıştır. Augustine’e kıyasla, akla daha geniş bir alan tanıyan Aquinas, farkında olmadan, etkilerinin Avrupa’da olduğu kadar Çin’de de hissedileceği derin bir kırılmaya sebep olmuştur.

Bu değişim, Avrupa’da Rönesans düşünürlerinin Hıristiyan olmayan toplumların da akıl yoluyla Tanrı ve ahlak konusunda ilerleme kaydedebileceği düşüncesini benimsemelerine zemin hazırlamıştır. Aynı dönemde, Luther ve takipçileri ise, Aquinas gibi düşünürlerin Hıristiyanlığı akla güvenerek paganlaştırdığını savunarak, vahyî bilgiye dayanan Augustineci dünyaya dönüş çağrısı yapmış, ancak bu kez aklı tamamen kilisenin dışında bırakmayı önermiştir. Bu tartışmaların, entelektüel olduğu kadar, siyasi bir boyut da kazanması, kilise ve devlet arasındaki iktidar mücadelesini şiddetlendirmiştir. 16. yüzyıldan itibaren doruk noktasına ulaşan çatışma süreci kana bulanarak fakirlik, ölüm, açlık, veba ve sefaletle kendisini göstermiştir. Böylece Avrupa, kaos ve buhran dönemine girmiştir. Katolik kilisesi, düşmanları karşısında gücünü arttırmak ve buhrana son vermek adına yeni bir strateji benimsemiştir: “sonsuz evrene açılma.” Bu amaç doğrultusunda Papalık, Portekiz ve İspanya, sömürgecilik faaliyetlerini misyonerlerle desteklemiş, dünya genelinde Katolikliği yaymak ve halkların Roma’ya itaat etmelerini sağlayarak zenginliklerinden faydalanmak istemiştir. Farklı kültür ve medeniyetlerle ilk etkileşimi kuran misyonerlerin yazdığı raporlar, bu dönem, bir yandan Avrupa’nın ufkunu genişletirken bir yandan da Augustine’in vahiy merkezli dünyasını sarsarak seküler düşüncenin de temellerini atmıştır.

Çin’in Misyonerlere Açılan Kapıları

Bir  ellerinde Çinliler’i etkilemek için kullanmayı düşündükleri matematik ve fizik kitapları, diğer ellerinde İnciller’le birlikte Portekizli sömürgeci korsanların gemilerine binerek Çin’e yelken açan Cizvit misyonerleri, yol üzerinde Hindistan, Malezya ve Japonya’ya uğradıktan sonra Çin’e varmayı başarmıştır. Yolculukları boyunca karşılaştıkları milletler zihinlerindeki barbar ve putperest pagan anlayışını doğrulasa da, Çin’de karşılaştıkları dünya onları şaşkına uğratmıştır. Çin’in kapılarından içeri girmek için yaklaşık kırk yıl beklemeleri gereken misyonerler, bu süreçte Çince’yi öğrenmek ve kendilerini Budist rahipler olarak tanıtmak zorunda kalmışlardır. Ancak savaş, kıtlık, veba ve fakirlikle mücadele eden Avrupa’dan sonra Çin’de buldukları devasa büyüklükte bereketli topraklar, liyakate dayalı yönetim, barış, düzen ve istikrar onları fazlasıyla büyülemiştir.

Misyonerlerin Çin’de karşılaştıkları manzara şu şekilde olmuştur:

1. 1. Çin olağanüstü zengindir.
   2. Çinliler, Avrupa’nın aksine salgınlar ve iç savaşlarla perişan değil, aksine büyük bir düzen içinde yaşamaktadırlar.
   3. Çinliler Hıristiyan olmasa da son derece ahlaklıydılar.

Misyonerler, Avrupa’ya gönderdikleri raporlarda şu çağrıyı yapmıştır: “Buraya gönderecekseniz en eğitimli ve en ahlaklı rahipleri gönderin. Çinliler son derece disiplinli ve erdemli insanlar; onları etkilemek için yüksek ahlaki vasıflara sahip olmamız gerekiyor.”

Bu ifadeler, Batılılar’ın ilk kez kendi “medeniyet üstünlüğü” anlatısını sorgulamak zorunda kaldıklarını göstermektedir. Çin, Batı’nın alışkın olduğu “barbar”, “geri kalmış” ya da “düzensiz” bir toplum değildir. Başlarda Çinliler’in Hz. Nuh’tan kalma tevhit geleneğini devam ettirdiğini düşünen misyonerler, Çinliler’in kendi öğretilerinin Çinli olmayan atalara dayandırılmasından rahatsız olduğunu farkedince, bu durumu akılla açıklamak zorunda kalmışlardır. Aquinas’ın ifade ettiği gibi, Çinliler akılla vahyin getirdiği unsurlara ulaşmışlar ve vahye dayanmamasına rağmen yüzyıllar süren bir medeniyet inşa edebilmişlerdir.

Ancak Çinliler’in akıl sayesinde mükemmel bir ahlak anlayışı geliştirmesine rağmen, âlemi yaratan ve yöneten bir Tanrı fikrine sahip olmamaları, âleme içkin ancak şahsı olmayan bir güce inanıyor olmaları, misyonerlerde hayal kırıklığı yaratmıştır. Avrupa’nın güçsüzlüğü karşısında büyük bir üstünlüğe sahip olan Çinliler’le, ne dinî ne de fiziksel bir savaşa girmenin mümkün olmadığını bilen Ricci, Çin yönetiminin temel öğretisi olan Konfüçyanizm’i bir dinden ziyade bir felsefe, Konfüçyüs’ü ise Aristotales gibi rasyonel bir filozof olarak Avrupa’ya tanıtmıştır. Beş Klasik olarak bilinen metinleri Çinliler’in kutsal kitabı; bu metinlerde geçen Tian kavramını ise Tanrı’nın karşılığı olduğunu savunmuştur.  Çinliler için büyük önem arz eden atalara tazim ve belli ruhlara kurban sunma gibi dışarıdan bakıldığında bir Hıristiyan’a putperestliği çağrıştıracak pratikleri dinî değil, sivil ve siyasi bir kültür olarak ifade etmiştir. Ancak Çin’i monoteist, ahlaklı ve medeni pagan olarak sunan Ricci, ahlak ve kültürün kökenini din ve vahiy olarak gören anlayıştan uzaklaşarak Batı düşüncesinde yeni bir kavramın doğuşuna zemin hazırlamıştır: “Dinden bağımsız alan bir alan fikri.”

Ricci’nin çizdiği teist ve ahlaklı Çin portresi, Vatikan’da büyük bir heyecan uyandırmıştır. Ancak Ricci sonrasında Çin’e giden misyonerler, anlatılanlardan çok daha farklı bir dünya ile karşılaşmış, Çin yönetimi, toplumu ve karakterini şekillendiren üç temel öğretiden Konfüçyanizm’in tam bir ateizm ya da deizm olduğunu; daha çok halk arasında kabul gören Daoizm ve Budizm’in ise bir tür putperestlik olduğunu raporlamışlardır. Ricci’nin bu anlatımı Protestanlık karşıtı Aquinas ekolünü sevindirse de, bu söylemin beklenmedik etkileri sonraki dönemlerde ortaya çıkmıştır.

Çin’den Avrupa’ya: Aklın Özgürleşme Hikâyesi

17. ve 18. yüzyıllarda Avrupa’da yaşanan kaos ve buhrandan çıkış yolu arayışı, Aydınlanma düşünürlerinin bu kargaşanın kaynağını, aklın vahyin gölgesinde kalmasıyla bağdaştırmasına yol açmıştır. Aklın dünyevi meselelerle ilgilenmesi, vahyin ise teoloji ve ibadetle sınırlı kalması gerektiğini savunan deist düşünürler için Çin, ahlak ve siyasetin dinden bağımsız bir şekilde var olabileceğini; aklın vahiy olmadan da başarılı olabileceğini gösteren tehlikeli bir silaha dönüşmüştür. Bu görüş, din ve devletin ayrışmasının ötesinde, Avrupa’da kutsal ile profane (dinî ve din dışı) alanların birbirinden ayrılabileceği yönünde yeni bir düşünce biçiminin, yani sekülerizmin temellerini atmıştır.

Çin’e gönderilen bazı misyonerler, bu tartışmaların etkisi ile Çinlilerin aslında deist veya monoteist değil, ateist olduklarını iddia eden raporlar sunmuştur. Bu görüş, Pierre Bayle gibi ateizme yakın bir çizgide ilerleyen Aydınlanmacı düşünürler için güçlü bir argüman sağlamıştır.

Çin, yalnızca kilise ile devletin ayrışması düşüncesi açısından değil; aynı zamanda dini olmayan bir alan fikrinin icadı ve dinin yalnızca teolojiyle sınırlandırılması gerektiği anlayışı bakımından da Aydınlanma düşünürleri için bir hayalin tecessümü oldu. Başka bir ifadeyle, kutsal (sacred) ve profan (dünyevi) alanların ayrımı düşüncesinin doğuşunda Çin, ilham verici bir model olarak görüldü. Bu tecessüm, Augustine’in vahyî bilgiyi merkeze alan dünya görüşünü paramparça ederken akla da yüce bir otorite bahşetmiştir. Böylece 17. yüzyıl sonları ve 18. yüzyıl ortalarına kadar, Aydınlanma düşünürleri arasında Doğu’ya, daha özelde ise Çin’e hayranlık dönemi başlamıştır. Voltaire, Leibniz  gibi düşünürler tarafından Çin, Avrupa için bir örnek olarak gösterilmiştir. Çin’in akıl ve liyakati temel alan yönetim sistemi, Avrupa’nın modern dünyaya geçiş sürecinde kilit bir rol oynamıştır. Ancak, seküler düşüncenin zaferi ve modern Batı’nın yükselişiyle birlikte Çin’in bu tetikleyici rolü unutulmuştur. Bir zamanlar hayranlık uyandıran Doğu, artık işlevini yitirmiş bir araç gibi tarihin karanlık mahzenlerine terk edilmiştir.

Sonuç

Her ne kadar Çin ve Konfüçyanizm, seküler düşünceyi doğrudan inşa etmemiş olsa da, bu düşüncenin hayata geçirilmesinde dolaylı bir etki yaratmıştır. Avrupa’nın sekülerleşme sürecinde Çin, Aydınlanma düşünürleri için hem bir ilham kaynağı hem de bir paradigma kayması aracı olmuştur. Konfüçyanizm’in rasyonel ve etik yönelimi, devlet ile din arasındaki net ayrım, Çinli bürokratik meritokrasi sistemi ve toplumsal düzeni, Avrupa entelektüellerinin geleneksel Hıristiyan merkezli dünya görüşlerini yeniden değerlendirmelerine yol açmıştır.

Matteo Ricci ve Cizvit misyonerlerinin Çin’de yaptığı gözlemler, Avrupa’nın teolojik dogmalarını sarsmış, siyasi yönetimin ve toplumsal düzenin dinî otoriteden bağımsız olarak da inşa edilebileceğini ortaya koymuştur. Bu durum, Aydınlanma döneminde ateizm, deizm ve sekülerizm gibi düşünce akımlarının hız kazanmasına zemin hazırlamıştır. Hatta Voltaire ve Leibniz gibi düşünürler Çin modelini; akıl ve erdem temelinde şekillenmiş, dinî dogmalardan bağımsız bir toplumsal düzenin mümkün olduğuna dair güçlü bir  örnek olarak sunmuşlardır. Böylece Çin üzerinden geliştirilen söylemler, Avrupa’da seküler dünya görüşünün temelini oluşturan din-devlet ayrımı ve dini olmayan alan düşüncesinin kök salmasına önemli ölçüde katkı sağlamıştır.

19. yüzyıla gelindiğinde, Çin’in Batı düşüncesindeki rolü giderek göz ardı edilmeye başlandı. Avrupa’nın sanayi devrimiyle birlikte askerî ve ekonomik üstünlük kazanması, Doğu’ya duyulan hayranlığın yerini oryantalist ve evrimci yaklaşımlara bırakmasına neden oldu. Çin, “gelişmekte olan” veya “geri kalmış” bir medeniyet olarak algılanmaya başlandı ve Aydınlanma dönemindeki entelektüel katkıları unutturuldu.

Sonuç olarak, Çin’in Aydınlanma düşüncesi üzerindeki etkisi, modern düşünce tarihinin kültürlerarası ve ulusötesi doğasını vurgulayan bir örnektir. Batı’da sekülerizmin gelişimi, sadece Avrupa içindeki reformlar ve çatışmalarla açıklanamaz; aksine, Avrupa’nın dış dünyayla, özellikle de Çin gibi köklü medeniyetlerle kurduğu ilişkiler bağlamında ele alınmalıdır. Bu etkileşimlerin incelenmesi; modern düşünce tarihinin kültürlerarası ve ulusötesi boyutunu gözler önüne seren, entelektüel tarih yazımında uzun süre ihmal edilen “öteki”nin sesini duyuran ve ona hak ettiği yeri, itibarını ve tarihsel önemini geri kazandıran bir adım olacaktır.